Przeczytane w 2014: Fikcja

7. Konrad Wallenrod (Adam Mickiewicz)

Bohaterem poematu Mickiewicza jest zakamuflowany Litwin, który z zemsty dokonuje wyrafinowanego sabotażu w Zakonie Krzyżackim. Tak naprawdę jednak utwór nie ma wiele wspólnego z historycznymi faktami i stanowi przede wszystkim metaforę polskich problemów politycznych w XIX wieku. Konradowi Wallenrodowi poświęciłem osobną notkę, w której pisałem, że „tak do końca mi się nie podobał”. Niemniej, z perspektywy czasu widzę, iż była to jedna z bardziej wartościowych rzeczy przeczytanych w 2014 r. Jak ma nie zachwycać, skoro zachwyca.

6. Sanatorium (Małgorzata Saramonowicz)

Każdy Razemowiec wie, że klasę średnią można podzielić na „górną” (lekarze, prawnicy, inżynierowie) i „dolną” (nauczyciele, rzemieślnicy, urzędnicy). Podobny podział da się zastosować do „literatury środka”, czyli do powieści łączących wartkie fabuły typowe dla książek gatunkowych (zazwyczaj kryminałów lub fantastyki) z psychologicznymi i stylistycznymi ambicjami literatury pięknej. W „»dolnej« literaturze środka” najważniejsza jest intryga, a w „górnej” jej językowy nośnik wraz z życiem wewnętrznym uczestniczących w niej bohaterów.

Napisałem ten przydługi wstęp, ponieważ Sanatorium stanowi przedni przykład pierwszego podtypu. Bohater, wyjechawszy na kurację, pod wpływem przypadkowego spotkania musi powrócić pamięcią do zagadki zabójstwa sprzed wielu lat. Takie historie, jeśli są dobrze zapakowane, czyta się szybko i przyjemnie, lecz potem nie chce się do nich wracać. Mimo to książka Saramonowicz ma w sobie to coś, co nie pozwala zbyć tej niegrubej powieści mianem prostej lektury wakacyjnej.

5. Sezon burz (Andrzej Sapkowski)

Gdy wiedźmin zawitał po latach do naszego miasteczka, najpierw, jak zwykle, zauważyły go koty. Zaraz potem my wszyscy podbiegliśmy do okien i przyglądaliśmy się białowłosemu z niedowierzaniem. Wszak jego przybrany ojciec, Mistrz Andrzej, wcześniej wielokrotnie nas zapewniał, iż Geralt z Rivii odszedł na zawsze. Niedowierzanie przemieniło się w zaciekawienie, lecz rychło odwróciliśmy się od siwego odmieńca z odrazą. Bo i ten „nowy stary” wiedźmak był jakiś inny. Przede wszystkim stępiał mu dowcip. Inteligentna ironia się ulotniła, zastąpiły ją skatologiczne, żenujące dowcipy. Geralt wciąż sprawnie wywijał wszystkimi trzema mieczami, lecz nie wiedzieliśmy, czego tutaj chce i po co w ogóle przylazł z powrotem.

Wielu z nas kazało mu spieprzać.

Sezon burz wbrew pozorom jest „starym dobrym” wiedźminem, jednak wymaga od czytelnika bardzo dużo cierpliwości. Pierwsze sto stron rozczarowuje, następne sto – słabuje. Książka rozkręca się dopiero w drugiej połowie. Jak pisał Konrad Wągrowski w Esensji, koniec końców „wszystko w »Sezonie burz« zostało splecione w przygodową, dynamiczną opowieść, bardzo dobre czytadło, które w żadnym stopniu nie jest ujmą dla dawnych wiedźmińskich historii, ale (...) w niczym też nie stara się ich tematycznie rozbudowywać czy pogłębiać.”

4. Następny do raju + Ósmy dzień tygodnia (Marek Hłasko)

To już oficjalne: Marek Hłasko stał się jednym z moich ulubionych pisarzy. W podsumowaniu czytelniczym roku 2013 jego Opowiadania zajęły najwyższe miejsce. To, co pisałem wówczas, mogę powtórzyć i tutaj, bo przecież pisarska wybitność często polega na snuciu tej samej historii wciąż na nowo: „Hłasko z niebywałą zręcznością kreśli psychologiczne portrety swoich bohaterów i śmiało odsłania przed czytelnikiem ciemne strony socjalizmu ludowego lat pięćdziesiątych. Fabułę zrasza obficie wódką, sporo też w jego prozie nieudanej miłości.” Wszystkie te elementy występują zarówno w Następnym do raju, krótkiej powieści o grupie wygnańców wożących drewno na niebezpiecznych górskich drogach, oraz w Ósmym dniu tygodnia, historii młodzieńczej miłości, którą rozjeżdżają przyziemne problemy mieszkaniowe kulejącego ustroju. Gorąco polecam.

Kadr z filmu „Ósmy dzień tygodnia” w reżyserii Aleksandra Forda ze Zbigniewem Cybulskim i zjawiskową Sonją Ziemann, notabene późniejszą żoną Hłaski. Film nakręcono w 1958 r., ale ponieważ stanowił niepochlebny komentarz do realiów mieszkaniowych wczesnego PRL-u, cenzura zabroniła jego wyświetlania. Przeleżał na półce bodajże rekordowe 25 lat.

3. Panny z Wilka (Jarosław Iwaszkiewicz)

Wyobraź sobie, że poproszono cię o jednozdaniowe streszczenia dziesięciu losowo wybranych utworów literackich. Połowa z nich jest wybitna. Twoje streszczenia dostał następnie do przeczytania ktoś, kto ma pojęcie o dobrej literaturze, ale kto tych akurat dzieł w ogóle nie zna. Jego lub jej zadanie polega na rozpoznaniu wybitnych utworów na podstawie streszczeń. Zapewne niekiedy byłoby to łatwiejsze – „mnich i jego uczeń próbują wyjaśnić tajemnicę zagadkowych morderstw w średniowiecznym klasztorze” – a niekiedy trudniejsze – „skrzat wędruje przez pół świata z magicznym pierścieniem, by wrzucić go do wulkanu”.

Sądzę, że wybitność literacka (oraz filmowa) jest „fabularnie streszczalna” w różnym stopniu. Niektórych dobrych książek nie warto polecać streszczeniem, bo prędzej zniechęcimy naszego interlokutora niż zachęcimy go do sięgnięcia po dane dzieło. I odwrotnie: Pewne utwory jawią się w gruncie rzeczy atrakcyjnymi już na podstawowym narracyjnym poziomie, ale wzdrygamy się przed taką wulgarną rekomendację, ponieważ wydaje nam się, że tym sposobem uczynimy znakomitej książce despekt.

Na przykład w kanonicznym opowiadaniu Iwaszkiewicza, Pannach z Wilka, krytycy i literaturoznawcy z zapałem poszukują przede wszystkim metafizycznego dna. W Wikipedii odnalazłem taki oto cytat: „fascynował Iwaszkiewicza sam ruch czasu, który niszczy ustawicznie aktualność człowieka, skazując go na konstruowanie swojego »ja« ze strzępów zapamiętanej i mistyfikowanej przeszłości”. Zgadza się, można to ująć i w ten sposób. Ja wolę jednak tak:

Wiktor Ruben jedzie na urlop zdrowotny do majątku dawnych znajomych i choć zostaje przyjęty z wielką serdecznością, to okazuje się, że nic nie jest już takie same jak kiedyś.

Kadr ze spektaklu w reżyserii Mai Komorowskiej. Bardziej znaną ekranizację nakręcił Wajda.

2. Władca much (William Golding)

Wspólnym elementem dwóch najlepszych przeczytanych przeze mnie w 2014 r. książek jest filmowość, rozumiana nie tylko w banalnym sensie dynamicznej akcji, ale także jako występowanie jakiegoś szczególnego elementu narracji, który aż prosi się o przetłumaczenie na język ekranu przez utalentowanego reżysera. We Władcy much, alegorycznej opowieści o małoletnich rozbitkach na bezludnej wyspie, element ten stanowi perspektywa ukazywania młodocianych bohaterów. Początkowo jawią się czytelnikowi jako bezradne dzieci. Malcy dość szybko się usamodzielniają i podejmują próbę budowy mikrospołeczności. Potem, w trakcie jej postępującej zapaści, oczami wyobraźni widzimy zamiast dzieci coraz brutalniejszych dorosłych. W finale Golding gwałtownym szarpnięciem „oddala kamerę”... i znów stoi przed nami gromadka brudnych, skołtunionych dzieciaków, którym nagle przerwano szaleńczą zabawę w ganianego. Mistrzowski zabieg kompozycyjny, który działa zarówno w warstwie opisowej jak i metaforycznej.

1. Inne pieśni (Jacek Dukaj)

Hieronim Berbelek był kiedyś wielkim generałem. Los wrzuca go ponownie w sam środek dziejów alternatywnej Europy, która stanęła w obliczu podwójnego zagrożenia. By mu podołać, pan Berbelek musi wpierw odzyskać dawną Formę. W trakcie swojej odysei będzie również rósł – dosłownie i fizycznie.

To tylko jeden z wielu niesamowitych pomysłów, które Dukaj wplótł w tę genialną powieść. Każdy z nich z osobna sprawia co prawda egzotyczne wrażenie, lecz wszystkie razem łączą się w oszałamiającą układankę. Owo oszołomienie należy zresztą rozumieć dwojako, gdyż czytelnicy, którym brakuje filozoficznego przygotowania albo literackiego zacięcia, uznają niestety Inne pieśni za powieść nie do końca zrozumiałą i będą musieli dalej zachwycać innym J.D., czyli Jackiem Dehnelem.

Pozostałych czeka wizyta w niezwykłym świecie, w którym obowiązuje arystotelesowska metafizyka i w którym rozgrywa się epicka historia, jakiej literatura polska – może nawet i światowa – wcześniej nie znała.

____________________
Za ilustrację nagłówkową posłużył kadr z Władców much (1963 r., reż. Peter Brook).